तीन दशक नेपाल चीन र भारत

वि.सं.२०१५ सालको आम निर्वाचनमा वीपी कोइराला नेतृत्वको नेपाली कांग्रेसले दुई तिहाई बहुमत ल्यायो । राण शासनपछिको दश वर्ष अस्थिरताको दुश्चक्र तोडेर नेपाललाई सुस्थिर लोकतन्त्र र आर्थिक विकासको बाटोमा डोर्याउने अवसर निर्माण भयो । प्रधानमन्त्रीका रुपमा बीपी कोइरालाका कदमहरु यसै मार्गमा अग्रसर थिए ।  ५७ वर्ष अघि बीपीको आर्थिक विकासको सपनासँंग चीन र भारतको सहयोगको आकांक्षा आज जसरी नै जोडिएको थियो । आजको भूराजनीतिक सन्तुलन भन्दा त्यसबेलाको विश्व व्यवस्थामा सोभियत संघ र अमेरिकी खेमाको कित्ताकाट प्रष्ट थियो । यसले नेपाल जस्तो सानो र भर्खर विश्व रंगमञ्चमा आफ्नो उपस्थिति जनाउँंदै गरेको राष्ट्रले लिनुपर्ने परराष्ट्र नीतिमा प्रष्टता ल्याउन पनि सजिलो थियो । मुलतः नेपाल दुवै प्रतिस्पर्धी कित्ताबाट अलग हुँंदै असंलग्न आन्दोलनको बाटोमा लाग्यो । भारतले सोभियत र असलंग्नताका दुवै नाउमा खुट्टा राख्यो ।  बीपी कोइराला प्रधानमन्त्री हुनासाथ उनले निर्माण गर्न चाहेको स्वतन्त्र नेपाली राष्ट्रियताले भारतीयहरुको मनमा अनावश्यक चिसो पस्यो । भारतीय संचार माध्यमले वीपी विरुद्ध आगो ओकले, उनलाई चीन परस्त भएको आरोप लगाए, भारतीय मित्रताको घात गरेको संज्ञा दिए । यो सब यसकारण थियो कि बीपीले तत्कालीन भारतीय प्रधानमन्त्री  जवाहरलाल नेहरुसँंग मित्रताका वावजुद भारतीय हस्तक्षेपको चाहनालाई तिरस्कार गर्ने हिम्मत गर्न सके ।  अव बैशाख लाग्नासाथ मादल बज्न थाल्नेछ र सडकमा नयाँ वितण्डा खडा गरिने सम्भावना छ । भारतीयको दृष्टिमा नेपाल र चीनबीच नहुनु पर्ने सम्झौता भइसक्यो । यसलाई ढिलो गर्न र ‘डाइल्युट’ उसका शिखण्डीहरुले मैदानमा ताण्डव गर्न सक्छन् । संसदीय खेलमा नयाँ नयाँ आविश्कारहरु हुन सक्छन् ।  बीपीकै नेतृत्वमा रहेको नेपालभित्र भारतले खेल्न नखोजेको वा नसकेको भने होइन । त्यसवेलाका भारतीय राजदूत भगवान सहायको रवाफ र पहुँंचका अगाडि अहिलेका भारतीय राजदुतहरु निरिह लाग्छन् । बीपीकै ‘संस्मरण’ सम्झंदा भागवान सहाय नेपाली प्रधानमन्त्रीसँंग रिसाउन सक्थे, कुनै पनि वेला दौडेर नारायणहिटी वा सिंहदरवार पस्न सक्थे । अरु त अरु उनको विदाईमा प्रधानमन्त्री बीपी स्वयंले पार्टी नदिएकोमा पनि उनी बेखुसी हुन सक्थे । प्रतिफल के हुन्थ्यो भने उप–प्रधानमन्त्री सुवर्ण शमसेरले आयोजना गरेको विदाई भोजमा प्रधानमन्त्री बीपी कोइरालालाई एक घण्टा कुराएका थिए उनले । बीपी, जो नेहरुका व्यक्तिगत मित्र पनि थिए, उनलाई त्यसरी अपमानित गर्नु चानचुने हिम्मतको कुरा थिएन । व्यक्तिगत तहमा यो हदको अशिष्टता प्रस्तुत गर्ने कुटनीतिज्ञले राजनीतिक खेलमा के गर्न सक्थ्यो,  अनुमान गर्न सकिने भन्दा परको विषय हो ।  एकातिर भारतीय दबदबा र अर्कोतिर राजा महेन्द्रको महत्वाकांक्षाका वीचमा प्रधानमन्त्री वीपीको भारत भ्रमण भयो । भ्रमणका दौरान वीपीलाई भव्य आतिथ्यता र सम्मान प्रकट गरियो । पटनाबाट सुरु भएको उनको भ्रमणमा खुला र्यालीहरु आयोजना गरिए, जहाँ र्यालीहरुलाई वीपीले संवोधन गर्थे । संवोधनमा उनको उद्देश्य हुन्थ्यो–भारतमा बीपी स्वयं र नेपाल विरुद्ध गरिएको प्रचारवाजीको खण्डन गर्ने । यसै सन्र्दभमा दिल्लीको लालकिल्लामा आयोजित सभामा उनले भने–‘छातीमा हात राखेर भन्नुहोस, यो सभामा उपस्थित कतिजनालाई आफ्नो देशको माया छ ? यदि एक जनाले पनि  देशको माया ‘छैन’ भन्छ भने मलाई त्यसप्रति घृणा छ । हो, ठीक त्यसरी नै मलाई पनि मेरो देशप्रति माया र सम्मान छ । ’ नेपालको स्वतन्त्रता र सार्वभौमिताको सम्मानका निम्ति भारतीयहरुलाई विश्वस्त पार्ने उनको प्रयास थियो । भर्खरै विदेश सम्बन्ध विस्तार गर्दै गरेको नेपालले त्यसबेला बीपीको र पछि राजा महेन्द्रको प्रयासबाटै भुटान, सिक्किम वा तिब्बतको भन्दा फरक व्यक्तित्व निर्माण गर्न सक्यो ।  भारत भ्रमणको एक वर्ष वित्दा नवित्दै बीपी कोइराला अपदस्त गरिए ,लोकतन्त्रको पनि हत्या गरियो । यो प्रतिगमनमा राजा महेन्द्रको केन्द्रीय भूमिका थियो र भारतको अप्रत्यक्ष सहयोग थियो । यसको अन्तर्य थियो–बीपीले नेपाललाई स्वतन्त्र पहिचानको बाटोमा डो¥याए । तर, राजा महेन्द्रबाट नेपाली सार्वभौमसत्ता झनै मुखरित भयो । किनभने बीपीले अघि सारेको विचार र अडानबाट पछि हट्न सकिने विषय थिएन । नेपाली जनता भोकभोकै संघर्ष गर्न राजी थिए, छन् , झुक्न तयार थिएनन्, छैनन् ।  मधेश केन्द्रित दललाई मोहरा बनाएर थोपरिएको नाकाबन्दीले पहिले  जस्तो नेपालमा न सरकार ढल्यो, न त उसका शिखण्डीहरु नै सत्तारोहण गर्न सके । यद्यपी बीपीलाई चीनपरस्त भएको आरोप लगाएर लखेटे झैं भारतीय संचार माध्यमले आजको नेपाल र प्रधानमन्त्री ओलीको उछितो काढ्न छाडेका छैनन् ।  भारतपछि बीपी चीन भ्रमणमा गए, जहाँं उनले नेपाल–चीन सिमा विवाद लगायतका विषयहरुमा सफलतापूर्वक नेपालको पक्ष राखे । नेपाल–चीन शान्ति तथा मैत्री सन्धि भयो । तर यो भन्दा पनि रोचक चीनियाँ प्रधानमन्त्री चाउ एन लाईको नेपाल भ्रमण थियो । नेपाल भ्रमणको अन्त्यमा आयोजित पत्रकार सम्मेलनमा प्रेस ट्रष्ट अफ इन्डियाका पत्रकार एम.पी.टण्डनको उत्तेजक प्रश्न थियो– ‘महामहिम, तपाईको हरेक देशसँंग झगडा छ । नेपालसँंग चाहीँ मित्रता कायम गर्न सक्नुभयो ? ’ चाउले टेबुल ठोकेर आक्रोशित हुँंदै  जवाफमा भनेका थिए– ‘नेपालसँंग केका निम्ति झगडा ? हामी यति ठूलो देश छौ, नेपालले केही सय बर्ग किमि जमीन दावी गरे हामी खुसीसाथ छोडिदिन्छौं । किनभने नेपालसँंग हाम्रो मित्रता जमीनभन्दा ठूलो छ ।’ हुन पनि त्यो वेला सुल्झिएको सीमा विवाद चीनसँंग सितिमिति बल्झिएको इतिहास छैन ।  वीपीकै समयदेखि चलेको परम्परा निभाउँंदै वर्तमान प्रधानमन्त्री केपी ओली एक महिना अघि भारत भ्रमणमा गए । जहाँं उनले नेपाली राष्ट्रियता र सार्वभौमिकता सर्वोपरी राखेर नेपालको अडान प्रस्तुत गरे । राजकीय हैसियतको भ्रमणमा उच्च कुटनीतिक आचरण प्रदर्शन गर्दै भारतले पाँंच महिने नाकावन्दीमार्फत गरेको गल्ती सच्याउने प्रयास गर्यो । नेपालका निर्वाचित प्रधानमन्त्रीलाई सम्मान दिएर भारतले नेपाली सार्वभौमिकताप्रति सम्मान प्रकट गरेकै हो । तैपनि उसले नेपाली संविधानसभा मार्फत बनेको नयाँं संविधानलाई स्वागत गर्ने उदारता देखाउन सकेन । मधेश केन्द्रित दललाई मोहरा बनाएर थोपरिएको नाकाबन्दीले पहिले  जस्तो नेपालमा न सरकार ढल्यो, न त उसका शिखण्डीहरु नै सत्तारोहण गर्न सके । यद्यपी बीपीलाई चीनपरस्त भएको आरोप लगाएर लखेटे झैं भारतीय संचार माध्यमले आजको नेपाल र प्रधानमन्त्री ओलीको उछितो काढ्न छाडेका छैनन् ।  ठीक यही सन्दर्भमा प्रधानमन्त्री ओलीको चीन भ्रमण जारी छ । भ्रमणको तीन दिनभित्रै केही चमत्कार भएका छन् । इतिहासमा पहिलो पल्ट नेपाल र चीनवीच व्यापार र पारवहन संझौता भएको छ । भ्रमणका क्रममा जारी १५ बुँंदे संयुक्त वक्तव्यमार्फत चीनले नेपालको नयाँं संविधानको खुलेर स्वागत गरेको छ । जसरी बीपीको समयमा चाउ एन लाईले टेबल ठोकेर नेपाली अनुरोध खुल्ला दिलले स्वीकार्ने उद्घोष गरेका थिए, त्यसरी नै आजको चीन नेपालसँंग पेट्रोलियम कारोवार गर्न तयार भएको छ । चीनमा तीब्र रुपले भइरहेको आर्थिक विकासको प्रतिफल नेपालसँंग रेल र व्यापारमार्फत साझा गर्न चीन तत्पर भएको छ । जलविद्युत र सीमापार प्रशारण लाईन निर्माणमा लगानी गर्न पनि चीन राजी भएको छ ।  प्रधानमन्त्री ओलीको चीन भ्रमणका दौरान प्राप्त गरिएका यी उपलब्धी दूरगामी महत्वका छन् । आँंट र साहस प्रदर्शन गर्न सके नेपालप्रति अवसर छन् भन्ने तत्थ्य यसले प्रमाणित गरेको छ । हिजोसम्म ओलीको आलोचना गर्ने नै आज भन्न थालेका छन्– चीनसँंग भएको यो सम्झौता वास्तवमा बीपीले विसं. २०१६ सालमा गरेको नेपाल–चीन शान्ति तथा मैत्री सन्धी पछिकै सबैभन्दा महत्वपूर्ण हो । वा नेपालले संयुक्त राष्ट्र संघको सदस्यता प्राप्त गरे जत्तिकै महत्व यसको छ ।  लुम्बिनीसम्म रेल पुग्दा समग्र मधेसको कायापलट हुन्छ भने माथिल्लो अरुणको जलविद्युतले हाम्रो घरेलु आवश्यकता पूरा हुन्छ । यातायात र तेल सम्झौताले भारतमाथिको एकल निर्भरतालाई समाप्त पारिदिन्छ । अव यी सम्झौताको द्रुत कार्यान्वयनको बाटोमा सरकार लाग्नुपर्छ ।  हो, आज सम्झौता भएको छ । तर, अन्तरदेशीय सम्झौताहरु कार्यान्वायन हुन सयम लाग्छ । भविष्यमा जतिवेला उत्तरबाट रेल नेपाल प्रवेश गर्न थाल्छ वा तेल आउन थाल्छ, नेपाली भावी पिंढीले केपी ओलीलाई झन झन सम्मान गर्न थाल्नेछ । चीनबाट केही दिनपछि नेपाल फर्कदा नै केपी ओलीको कद थप उँंचो भएको हुनेछ । उनको सरकारका तमाम कमजोरीका बाबजुद उनीप्रति जनताको विश्वास अहिले ह्वात्तै बढेको छ ।  यसको अर्थ प्रधानमन्त्री ओली नेतृत्वको सरकार सर्वगुण सम्पन्न छ भन्ने होइन । शासन ब्यवस्थाका सवालमा गर्न सकिने अनेक काम सरकारले गर्न सकेको छैन, सेवा प्रवाहको स्तर घटेको छ, मन्त्री र सचिवहरुको समय कोठे गन्थनले खाएको छ । कालो बजारियाका मनोवल सरकारले भाँच्न सकेको छैन । रसुवागढी पुग्ने सडक नेपाली सेना र स्थानीय जनताको ब्यापक परिचालनबाट उन्नत बानउन सकिन्थ्यो, सकिन्छ, राष्ट्रिय महत्वका अन्य आयोजनामा युवा शक्ति परिचालन गर्न सकिन्थ्यो । प्रधानमन्त्री स्वयंले धेरै भेटघाट र झिना मसिना कार्यक्रम छोडेर सुशासन चिन्तन गरिदिए हुन्थ्यो ।  ओलीको स्थानमा अरु कोही भए कति तात्विक भिन्नता हुन्थ्यो भन्ने प्रश्न पनि छ । तर, प्रधानमन्त्रीको भारत र चीन भ्रमणपछि के भन्न सकिन्छ भने यो सरकारले लिएको मार्ग र दिशा ठीक छ । यसमा सुधार गर्दै अघि बढ्नुको विकल्प छैन ।  चीनसँगको पछिल्लो सम्झौता कार्यान्वयन हुँदै जाँदा नेपालको भविश्य सकारात्मक हुन्छ । लुम्बिनीसम्म रेल पुग्दा समग्र मधेसको कायापलट हुन्छ भने माथिल्लो अरुणको जलविद्युतले हाम्रो घरेलु आवश्यकता पूरा हुन्छ । यातायात र तेल सम्झौताले भारतमाथिको एकल निर्भरतालाई समाप्त पारिदिन्छ । अव यी सम्झौताको द्रुत कार्यान्वयनको बाटोमा सरकार लाग्नु पर्छ ।  हिमालय भन्दा दक्षिणको भाग स्वतः भारतीय सुरक्षा क्षेत्र हो भन्ने नेहरुकालीन अवधारणाबाट ती समाचार र विश्लेषणहरु प्रेरित छन् । यसबेला सावधानी पनि उत्तिकै जरुरी छ । भारत भ्रमणको बेला जसरी नै भारतीय सञ्चार माध्यमले प्रधानमन्त्री ओलीको चीन भ्रमणबारे लेखेका छन् । यो विरलै हुने घटना हो । भारतीय सञ्चार माध्यममा नेपालले हम्मेसी स्थान पाउँदैन । पाए पनि त्यसमा नकारात्मकता र द्वेष हाबी हुन्छ । भारतीय संस्थापनको असली चरित्र बुझ्न यसले मदत पनि गर्छ ।  अहिले त्यस्तै भएको छ । नेपालले चीनसँग गरेको पारबहन सन्धीलाई भारतका अखबारी बुद्धिजीवीले भारतीय चासोका विरुद्ध चालिएको कदमका रुपमा चित्रित गरिदिएका छन् । चीन यसै पनि भारतको रणनैतिक प्रतिस्पर्धी हो । दुई देशबीच ब्यापार त बढेको छ तर, आपसी अविश्वास मेटिएको छैन । त्यसैले नेपालले चीनसँग गर्ने हरेक सन्धी, सम्झौता र सम्बन्ध विस्तारलाई भारतले ‘चिनियाँ कार्ड’को घटिया आरोप लगाउन छोड्दैन ।  यही भारतीय मनोविज्ञानलाई बुझेर गत सोमबार प्रकाशित चीनियाँ अखबार ग्लोवल टाइम्समा आइ जुन लेख्छन्ः अब भारत ब्युँझनु पर्छ कि नेपाल एक स्वतन्त्र र सार्वभौम राष्ट्र हो, भारतको मौजा होइन । वास्तवमा चीनियाँ विश्लेषकहरुले भारतीय मनोदशालाई नेपालीले जस्तै र नेपालीकै आँखाबाट बुझेका रहेछन् । अझ अखबारको सोही अंकमा छापिएको कार्टुनले नेपाली र चीनियाँ प्रधानमन्त्रीले मित्रताको हात मिलाउँदै गर्दा कागती निचोरिएको जस्तो अनुहार लगाउँदै भारत टाढाबाट चियाउँदै गरेको चित्रण गरेको छ ।  ठ्याक्कै त्यो कार्टुन चित्रजस्तै, भारतबाट छापिने प्रत्येकजसो अखबारले नेपाल–चीन मित्रता र बढ्दो सहयोगलाई चिन्ताको विषय बनाएका छन् । हिमालय भन्दा दक्षिणको भाग स्वतः भारतीय सुरक्षा क्षेत्र हो भन्ने नेहरुकालीन अवधारणाबाट ती समाचार र विश्लेषणहरु प्रेरित छन् । भीडमा केवल इन्डियन एक्सप्रेस फरक देखिएको छ, जसले चीनियाँ राष्ट्रपति सी जिनपिङको नेपाल–चीन भारत त्रीदेशीय साझेदारीको प्रस्ताव भारतका निम्ति पनि फाइदाजनक हुन सक्ने सम्पादकीय लेख्यो । यसै अखवारमा प्रख्यात विश्लेषक सी. राजामोहनले मात्र लेखे कि भारतले आत्तिन जरुरी छैन, नेपाल–चीन सहयोग भारतका निम्ति पनि सुखद नै हुनेछ ।  अर्काेतिर हरेक नेपाली मामिलामा भारतले ‘उँगली’ गर्नु पर्छ वा ‘टाङ अड्याइहाल्नु पर्छ’ भन्ने सोच राख्ने भारतीय विद्वानहरुले नेपाल–चीन सम्झौता केवल नेपालको ‘पोस्चरिङ’ हो र यसको ब्यवहारिक सम्भावना छैन छैन भनिदिए । त्यही मेसोमा नेपाल–चीन पारबहन सम्झौतालाई ‘अक्करमा फूलेको टिप्नै नसकिने सुनाखरी’ ठान्ने नेपाली बौद्धिक तप्का थपियो । यथार्थ चाहीँ के हो भने हिजो अक्कर मात्र थियो, पुग्न आवश्यक थिएन । आज केपी ओलीले  त्यो अक्करमा सुनाखरी फूलाईदिए । अब त्यहाँ पुग्न उनले केही खुट्किला थप्लान् । प्रगतिको सिंढी हरेक पिंढीले खुट्किला थप्दै गए मात्र तयार हुन्छ । ओलीपछिका सरकारको समेत अनवरत दायित्व हो यो । सुनाखरी फूलेपछि हरेकले टिप्न प्रयास गर्छन्, गर्नुपर्छ ।  तर, के अब केपी ओली सरकार रहला ? चीनसँग सम्बन्ध बढाएवापत राजालाई अघि सारेर दण्डित गरिएका बीपी बाँकी जीवनभर कालापानी खेदिए । उनको कार्यकाल लगभग साढे तीन वर्ष बाँकी थियो ।  आज राजा छैनन् । ‘माथिबाट’ केपी ओलीलाई फ्यांक्ने तागत छैन । ‘तल’ भने भारतले शिखण्डीहरु सिंगारेर राखेको छ । शिखण्डीहरु विभिन्न आवरण र रुपका छन्, बाहिरबाट देखिने चित्रमा तिनीहरु अनेक पेशा ब्यवसायका अगुवा किन नहोउन् । अव बैशाख लाग्नासाथ मादल बज्न थाल्नेछ र सडकमा नयाँ वितण्डा खडा गरिने सम्भावना छ । भारतीयको दृष्टिमा नेपाल र चीनबीच नहुनु पर्ने सम्झौता भइसक्यो । यसलाई ढिलो गर्न र ‘डाइल्युट’ गर्न उसका शिखण्डीहरुले मैदानमा ताण्डव गर्न सक्छन् । संसदीय खेलमा नयाँ नयाँ आविश्कारहरु हुन सक्छन् ।  भारतीय बुझाइको स्तर र शैली जेसुकै भए पनि नेपाल संबेदनशील हुन जरुरी छ । हामीले भन्न सक्नु पर्छ– नेपालको स्वतन्त्र ब्यक्तित्व भारत वा चीनको हित बिरुद्ध हुन सक्दैन । दुबैको जायज सुरक्षा चासोलाई हामीले सम्बोधन गर्न सक्नु पर्छ । नेपालको सुरक्षा चासोलाई दुबै छिमेकी समक्ष जोडदार रुपले उठाउनु पर्छ । हामीले प्रष्ट भन्न सक्नु पर्छः नेपाललाई चीनियाँ कार्ड खेलेको आरोप लगाउने भारत स्वयंले चीनियाँ कार्ड खेल्दैछ । चीनलाई देखाउँदै नेपाललाई तर्साउने खेल उसले बन्द गर्नु पर्छ । बीपी, राजा ज्ञानेन्द्रदेखि प्रचण्ड र केपी ओलीसम्म आइपुग्दा ब्यक्ति फेरिए तर, नेपालको स्वनिर्भरताको चाहना घटेको छैन, अझ सशक्त भएको छ । त्यसबेलाका बीपीले जस्तै अहिलेका केपीले त्यो चाहनालाई भब्य आवाज दिएका छन् ।

गजल

केही लेख्दिन भन्थे लेख्ने बनायौ🌹
सपना देख्दिन भन्थे देख्ने बनायौ🌹

आफ्नै सुरमा हिडेको म,तिम्रो त्यो🌹
बाटो छेक्दिन भन्थे छेक्ने बनायौ🌹

गजल💞💞

आज भोलि कसैको मन फेरियो💘
सुख पाएर होला वजन फेरियो💘

फुल्दैछ मुस्कान मुहारमा सानु💘
देख्दैछु तिम्रो त जीवन फेरियो💘

नारि

नारी
तिमि मेरि आमा जस्ती बन
उनले मरो कहिले कुभलो चाहिनन
उनले कहिले खराब बाटो  देखाइनन
उनले कहिले कठोर बन्न सिकाइनन
उनले जहिले सम्मान गर्न सिकाइन
उनले जहिले इज्जत गर्न सिकाइन
सबैलाइ माया के हो? सिकाइन

नारी
मेरि बहिनी जस्ती बन
उनले मलाइ हास्न सिकाइन
उनले मलाइ नाता गास्न सिकाइन
उनले मलाइ कोमल बन्न सिकाइन
उनले मलाइ माया गर्न सिकाइन
उनले रुन पनि सिकाइन
अझ समझदारीमा बाच्न सिकाइन

नारी
तिमि मेरि पृय जस्ती बन
कहिले एक्लो भएको महसुस हुन परेन
कहिले कमजोर छु भन्ने भान पारिनन
कहिले एकान्तमा रुन दिइनन
कहिले झगडा गरिनन
कहिले अनेक माग राखेर चित्त दुखाइनन
कहिले पराइ बनिनन

हो यस्तै नारी बन
दुख पनि तिमी साथमा हुदा दुर जाओस
सत्रु पनि तिमी छौ भनि डराओस
कहिले मुटुले भार नसोच्ने
तिमी नारी
मेरि आमा जस्ती
मेरि बहिनी जस्ती
मेरि जीवन संगिनी जस्ती
सीता जस्ती तिमी
भृकुटी जस्ती तिमी
मेरि नारी

तिमी मेरि नारि